STRATEJİK ANALİZ: AFRİKA GÜVENLİK VE ASKERİ GÜÇ DENGESİ

Doç. Dr. Güray ALPAR

Emekli Tümgeneral

Afrika, kıtalar içinde yer şekillerinin sadeliği ile göze çarpan, en az engebeli alana sahip ve yüksek dağ sıralarının bulunmadığı, çöl ve savanların ise geniş bir alanı kapsadığı bir kıta görünümündedir (Özey, 2009: 9-10). Dağlık alanlar genelde kıtanın doğusunda yer alır.

Yaklaşık 31 milyon km² yüzölçümüne sahip olmanın yanında; tarihi, coğrafyası ve kültürü birbirinden farklı 54 devletin yer aldığı, dünyanın ikinci büyük kıtası ile ilgili genellemeleri içeren bir analizi yapmak hiç de kolay değil. Bu gerçekten büyük bir bilgi birikimi ve derinliği gerektirir. Diğer taraftan, yine de ayrıntılı bir çalışma ile belli başlı sınıflandırmalara ulaşmak ve geçerli genellemeler yapmak yine de mümkün. Örneğin; Afrika’nın doğal kaynakları ve stratejik açıdan elde bulundurulması gereken bölgeleri bir haritaya işlenip, sonra da meydana gelen çatışma bölgeleri bunun üstüne eklendiğinde çoğunlukla örtüştüğü görülecektir. Yine eğer bir ülkede uranyum benzeri kritik kıymetli madenler varsa, nükleer gücü sahip ülkelerin bu ülkelere ilgisiz kalmayacağı da açıktır.

Bu çalışma Afrika’da bulunulan iki yıl boyunca yapılan araştırmalara ilaveten, bölgedeki bazı ülkelere yapılan geziler ve bizzat Afrika’da yaşayanlarla yapılan görüşmelerden elde edilen bilgilere dayanıyor. Buna ilave olarak yapılan literatür ve açık kaynak araştırmalarına dayanılarak, Afrika kıtası güvenlik ve askerî açıdan bir değerlendirmeye tabi tutuluyor.

Giriş

Afrika’nın birçok bölgesinde sömürge öncesi merkezî yönetimin güçsüz olması nedeniyle, tarihsel olarak zayıf bir devletleşmenin gözlendiği ve merkezî otoritenin çoğunlukla saldırı ve dış nüfusun istismarı üzerine temellendirildiği söylenebilir (Gerdes, 2013: 10-11).

Waltz, “Man, The State and War” isimli çalışmasında çatışmaların nedenleri ile ilgili görüş ayrılıklarını ortaya koymuştu (Waltz, 1954). Buna göre bazıları çatışmaların insan doğasından kaynaklandığını ifade ederken, diğerleri devletlerin yapılarının savaşların çıkmasında belirleyici olduğunu ve diğerleri de uluslararası sistemin anarşik yapısından kaynaklandığını savunmaktadırlar.

Buzan da benzer bir şekilde kapsamı genişleterek, güvenlik konusundaki analizlerine; siyasi, ekonomik, sosyal, çevresel ve askeri boyutları da dâhil etmiştir (Buzan, 1983: 213-244).

Güvenlik kişilerin ve toplumun tehlikelerden uzak olma durumudur. Güvenlik olmadan ne siyasi istikrar ne de ekonomik gelişmeden bahsedilemez. Hele, sosyal yapı içerisine sızmış unsurların, ülkelerin gelişme yolunda attığı her adımı bir şekilde ortadan kaldırmaya çalıştığı bir yapı içerisinde de gelişme olamaz.

Bu açıdan değerlendirildiğinde, Afrika’nın en önemli sorununun güvenliğin sağlanması olduğu söylenebilir. Sahip olduğu zengin kaynakları, genç nüfus yapısı ve stratejik konumu nedeniyle, geçmişte olduğu kadar günümüzde de Afrika kıtası büyük güçler arasında rekabet alanı olmaya devam ediyor ve şekil ve aktör değiştirerek devam edecek gibi gözüküyor.

Geçmişte, Amerika kıtasından gönderilen Afrika kökenlilerin kurduğu Liberya devleti hariç tutulursa, Afrika kıtasında gerçek anlamda sömürgeleştirilemeyen tek ülke, halen Afrika Birliği Örgütü’nün merkezinin bulunduğu: Etiyopya. Liberya’yı Amerika’da ihtiyaç kalmadığından geri gönderilenler kurmuştu. Liberya’nın mühründe şu yazıyordu: “Bizi buraya özgürlük aşkı getirdi”. Ne yazık ki Liberya, 1989 yılından 2003 yılına kadar devam eden iki büyük acımasız iç savaşı yaşadı.

Savaşa başlangıçta müdahale de oldu ancak bu Liberya’daki savaşı durdurmaktan ziyade ABD’nin kendi vatandaşlarını tahliye etmesi maksatlıydı ve ABD Başkanı Bush’un, “Liberya, hiçbir Amerikan deniz piyadesinden önemli değildir” sözleri (Ellis, 1995: 165-198) bölgeye dışarıdan bakış açısını yansıtması açısından dikkate değerdir. Zaten sonrasında ABD dikkatini Kuveyt’e çevirdiğinden Liberya’da yaşanan vahşet zaten unutulup gidecekti.

Liberya’daki savaşta çocuklar da kullanıldı. Bu çocuk savaşçılardan birisi, BM Danışmanı ile yaptığı görüşmede “öldürdün mü?” sorusuna; “sadece yere düştü” diyordu. Çocuklar için her şey bir oyun gibiydi ve özgürlük bu ülkelerde çocukluğunu hiç yaşayamıyordu. Diğer taraftan; Afrika’nın tek sömürgeleştirilemeyen ülkesi Etiyopya’nın Tigray bölgesindeki çatışmalar dolayısıyla, yerlerinden edilenlerin sayısı 900.000’i aştığında, ancak Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi “insani durumdan endişe duyulduğunu” açıkladı. Afrika’nın birçok bölgesi için aynı endişeyi duymak mümkün.

Afrika ülkeleri askeri güç değerlendirmesi

Her yıl yayınlanan Global FirePower raporunda ülkelerin askeri güç sıralaması çeşitli faktörler göz önünde tutularak yapılmaktadır. 2021 yılı raporuna güç olarak; dünyada 140, Afrika’da ise 30 ülke dahil edilmişken bu 2025 yılında dünyada 145, Afrika’da ise 38 ülke dahil edilmiştir (https://www.globalfirepower.com/countries-listing.php).

2025 yılı değerlendirmesinde Afrika’da yükselen askeri güç olarak gösterilen yani önceki döneme göre ilerleme sağlayan ülkeler sırasıyla; Tanzanya, Güney Sudan, Kongo, Bostwana Moritanya ve Senegal olarak gösterilmiştir.

Afrika ülkelerinin durumu bir harita üzerine işlendiğinde, dünya üzerindeki sıralaması ve birbirine göre durumu da görülebilmektedir (Afrika kıtası içinde ilk 10 sırada olan askeri güçler analizin başındaki haritada daire içinde gösterilmiştir).

Buna göre bir analiz yapılacak olursa, Afrika kıtasında en güçlü ordu Mısır gözükmektedir. İkinci sırada ise Cezayir ordusu yer almaktadır. Nijerya ordusu bu sıralamada Afrika’daki en güçlü üçüncü ordu olarak belirtilmiştir. Bu sıralamanın sadece insan gücü ve maddi silah varlığı üzerine genel bir değerlendirme olduğu, gerçek sıralamanın alanda gözükebileceği, motivasyon, eğitim, savaş sanatındaki ustalık yanında değerler ve moral gibi faktörlerin de önemli olduğu ve fark yaratabileceği unutulmamalıdır. Diğer taraftan bu silahlı güç ülkelerinin birbirine karşı güç mücadeleleri için önemli olup Afrika’da genelde iç çatışmaların yaşandığı ve burada basit silahlar yanında bıçak, balta ve orak benzeri ilkel silahların kullanıldığı da göz önünde bulundurulmalıdır.

Afrika Orduları Sıralamasındaki ilk 20 Ülke ve Dünyadaki Sırası şu şekildedir:

Sıra Ülke Dünya Sıralamasında yeri

1. Mısır 19
2. Cezayir 26
3. Nijerya 31
4. Güney Afrika 40
5. Etiyopya 52
6. Angola 56
7. Fas 59
8. Kongo 66
9. Sudan 73
10. Libya 76
11. Kenya 83
12. Çad 84
13. Mozambik 89
14. Tunus 90
15. Tanzanya 92
16. Kamerun 93
17. Fildişi Sahili 102
18. Mali 104
19. Zambiya 109
20. Gana 110

Yine Afrika kıtasındaki en güçlü orduların büyük bir kısmının bir zamanlar Osmanlı imparatorluğu sınırları içinde veya yakınında yer alan devletlerin ordular olup, bunun nedeninin Osmanlıların geçmişte bulunduğu yerlerde, askeri ve sivil devlet yapılanmalarına yapmış olduğu katkı olduğu değerlendirilebilir.

Güney Afrika, Nijerya ve Angola’nın ise sahip oldukları doğal kaynaklar ve nüfus yapıları itibarıyla bu sıralamada yer alması normaldir. Yine Angola ve Güney Afrika ordusunun kendi kendine bir yeterliliği söz konusudur.

Bunun dışındaki ordular ise genelde iç güvenlik ve sınırlı ölçüde bir harekâtı devam ettirebilecek yapıdadır. Zaten Afrika kıtasındaki bazı ülkeler sıralamaya dahi alınmamıştır. Birçok ülke eğitim ve lojistik açıdan dışarıya bağımlıdırlar ve daha da önemlisi, ekonomik yönden bir harekâtı dış yardım almadan teknik yönden uzun süre sürdürebilme imkanları oldukça sınırlıdır.

Geçmişten günümüze Afrika ilgisi

Afrika kıtasında geçmişte sözde “medeniyet getirme” adına sürdürülen ve bu suretle, kıtaya ait kaynakların ele geçirilmesi esasına dayalı çalışmalar şimdilerde; siyasi, ekonomik ve askeri alanda daha da kendini gösteriyor. Bu kapsamda, kimi ülkeler ekonomik alanda bu kıtadan kazanımlar elde etmeye çalışırken, özellikle eski sömürgeci ülkelerin, Afrika kıtası ile ekonomik alanın yanında, siyasi ve askeri ilişkilerini de kesmemek için yoğun bir çalışma içinde olduğu görülüyor. Öyle ki, yapılan çalışmalar ve eldeki bilgilerden, Afrika’nın sadece günümüzün değil, geleceğin de mücadele alanlarından birisi olacağı rahatlıkla öngörülebilir (Sarı: 2020).

Aynı şekilde, Afrika kıtasına ilgi duyan ülkelerin hem askeri hem de ekonomik bakımdan gelişmiş oldukları ve sürdürülebilir bir gelişme için Afrika’nın kaynaklarından vazgeçme niyetinde olmadıkları da görülmektedir.

Afrika üzerinden sürdürülen mücadele

Afrika’daki askeri mücadelenin genel olarak, doğrudan üsler elde etmek ya da asker bulundurmak yanında, çoğunlukla “Vekalet Savaşları” denilen yöntemlerle sürdürüldüğü biliniyor. Yine bu anlamda iletişim, sosyal medya ve internet üzerinden yapılan çalışmaların da oldukça etkili olduğu görülmektedir. Bunun yanında Afrika’nın sosyolojik yapısının da kabile ve ülkeleri birbirine düşürmek suretiyle kullanıldığı görülmektedir. Bir bakıma, “Afrika’nın, Afrikalılar kullanılarak ele geçirilmesi” söz konusu.

Her nedense sömürge ülkesi durumundayken, nadir olarak görülen bu çatışmaların, Afrika ülkeleri bağımsızlıklarını kazandıktan sonra yaygınlaştığı ve belki de dünya üzerindeki en acımasız iç savaşların bu kıtada çıktığı görülür. Halbuki birçok kabile yanında, çok sayıda insanın hayatını kaybettiği 1994 Ruanda Katliamı öncesi, aynı dil grubunda, aynı yaşam tarzına ve aynı sosyal formasyona sahip üç etnik grup olan Hutular, Tutsiler ve Twalar, binlerce yıl barış içinde birlikte yaşamayı başarmışlardı.

Afrika’yı karıştırmak isteyenler kimler?

Olaylar karşısında belki de ünlü Karınca Teorisi’ni hatırlamak gerekiyor. Bu teoriye göre aynı sayıdaki kırmızı ve siyah karınca bir kavanoza konulduğunda, başlangıçta hiçbir şey olmamakta, ancak kavanoz birisi tarafından alınıp sallanınca, yaşanan kaostan birbirlerini sorumlu tutan karıncaların, kavanozu sallayandan ziyade, birbirlerini öldürmek için kıyasıya bir mücadeleye girdiği görülmektedir. Zaten insanlar yaşatılan kaosta birbiriyle uğraşırken, kavanozu sallayanlar; uranyum, altın, elmas gibi yükte hafif pahada ağır ne varsa en uygun şartlarda ele geçirebilmektedir.  Durum böyle olduğu sürece de Afrika’da gerçek anlamda bir güvenlik ortamını sağlamak zor olmaktadır.

Afrika’da 19’uncu yüzyıla kadar kıyı kesimlerinde kalanlar, bu tarihten sonra iç bölgelere yönelmişlerdi

Avrupa, Napolyon Savaşlarından sonra uzun bir süre kendi arasında savaşmadı. Bu dönemde Avrupa ülkeleri kendisi dışında bölgelere yöneldi. Örneğin bu dönemde İngilizlerin savaşmadığı tek bir yıl bile yoktu (Hernon, 2003: 3).

İngilizler de Napolyon Savaşları’ndan sonra Avrupa’daki bir savaşa nadiren iştirak etmişlerdi. Bu nedenle onlar da başka bölgelere yöneldiler. Ancak Afrika’da direnen bazı bölgelere girmek hiç de kolay olmamıştı. 1878 yılının aralık ayında İngilizler, Güney Afrika’nın savaşçı Zulu Kabilesine savaş açtılar, fakat sürpriz bir şekilde geniş ağızlı Zulu mızraklarıyla savaşan bu kabileye yenildiler.

Avrupalıların Afrika’da kendi aralarında da mücadele ettikleri görülüyordu. Bugünkü Güney Afrika’da, 1866 yılında altın bulunması burayı önemli hale getirmiş ve bölgede bağımsız Boer Cumhuriyeti kurulmuştu. Boerler, Güney Afrika’ya yerleşmiş Hollanda kökenli insanlardı. Endonezya’ya giden yolda üs kurmak için buraya gelmişlerdi. Sonraları, dışarıdan gelenlerle Boerler arasında sıkıntılar yaşandı. İngilizler bu bölgede daha disiplinli ve örgütlüydü. Boerlerin ise düzenli birlikleri olmayıp, kuvvetleri komando birliklerine benzer küçük birliklerden oluşuyordu. Ancak bu askerlerin nişancılıkları iyiydi ve ellerinde modern tüfekleri vardı. İngiliz generalleri bu bölgede savaşların nasıl olacağını tahayyül edemiyorlardı ve Boer kuvvetlerini küçük görüyorlardı. Hızlı hareket eden Boer kuvvetleri, 1899 yılında İngilizleri pusuya düşürdü ve ağır kayıplar verdirdi. Boerlerin ise hiç kayıpları yoktu. İngilizler şaşırmıştı. Askerler ve topçu birlikleri düşmanı göremediklerinden ateş edemiyorlardı. Bu İngilizlerin ilk kez başlarına gelen bir şeydi. Boerler ardı ardına İngilizlere ağır kayıplar verdirdiler. Boerler iyi saklanıyor ve aniden saldırıyorlardı. Eğer Boerler disiplinli ve düzenli bir kuvvet olabilselerdi, bu başarılarını büyük zaferlere dönüştürebilirlerdi. Ancak birkaç başarıdan sonra onları savaş alanında tutmak imkânsız hale gelmişti. Çoğu, “savaş bitti” diye evine ve işine döndü.

Birbirine düşürmek suretiyle Afrika’da sömürgeleri yönetmek kolay oluyordu

Aslında sömürgelerde direniş olmadığında küçük birlikler yeterli oluyordu. Zaten bölgedeki yerel unsurlar, sömürgeci unsurlara gerektiğinden fazla yardımcı oluyorlardı. Nijerya’da, İngilizlerin 4000 askeri dışındaki kuvvetleri Afrikalıydı. Zambiya’da ise 19 subay, 8 astsubay ve 750 Afrikalıdan oluşan küçük bir İngiliz askeri birliği mevcuttu. Afrika’da, Fransa’nın dört katından fazla bir alan için, Fransızların bir tabura yakın Fransız askeri ile 20.000 civarında Afrikalı muhafızları bulunuyordu.

Afrika’da zaman zaman gelişmiş silahlar temin edilerek Batılılarla mücadeleye girişiliyor, ancak sadece gelişmiş silahlara sahip olmak başarı için yetmiyordu. 1896 yılında Zanzibar ile İngiltere arasındaki savaş, Sultanın sarayı topa tutulunca 38 dakikada sona ermişti. Bu savaş dünyada “en kısa savaş” olarak tarihe geçti.

Afrika’da 1898 yılındaki başka bir savaşta ise 11.000’den fazla Afrikalı ölürken, İngilizlerin kaybı sadece 140 kişiydi. Yine Sudan’da kurulan Mehdi ordusu ile İngilizler arasında çıkan savaşta, 10.000 Sudanlı ölürken İngilizlerin kaybı sadece 48 kişi olmuştu. Afrikalılar için teknik yanında zihinsel bir dönüşüm yapmanın gerektiği açıktı (Roberts, 1996:504).

Diğer yandan “sömürgeci ülkelerin, ne yapılırsa yapılsın yenilemeyeceğine” dair öğrenilmiş çaresizlik, zaten herhangi bir karşı koymanın önündeki en büyük engeldi. Böylelikle birkaç bin kişi ile organize olamamış milyonlar kolayca kontrol altında tutulabiliyordu.

Bağımsızlıklarını kazanan Afrika ülkelerinde durum

Afrika kıtasındaki sorunlar, bağımsızlıklarını kazandıktan sonra daha da artmıştır. Yapılan araştırmalara göre, II. Dünya Savaşından sonra dünya üzerinde en fazla silahlı çatışmanın gerçekleştiği yerlerden birisi Afrika kıtasıdır.

Bunun asıl nedeni, eski sömürgeci ülkelerin, mecburen tanıdıkları bağımsızlık kararından sonra, bu ülkeleri kontrol altında tutma ve ekonomik kaynaklarından yararlanmaya devam etme istekleri kadar, bu ülkelerin içindeki bölünmelerden de kaynaklanmaktadır. Bu bölünmelerde ise yine çoğu zaman sömürgeci ülkelerin bilinçli gayretlerinin ortaya çıktığı biliniyor. Bu ülkelerdeki yolsuzluklar ve adaletsizlikler ise kaynaklar kendi ülkelerine aktığı sürece, sömürgeci ülkelerin zaten tercih ettiği bir husus. Adalet, hakça bölüşüm ve liyakat esası gelmediğinde ise insanların gönlüne girmek mümkün olmuyor.

Angola-Nijerya ve Sudan örnekleri

1950’lerden sonra Portekiz egemenliğine karşı Angola’da halk hareketleri başlamıştı. 500.000’den fazla insanın ölümüne yol açan Angola İç Savaşı ise Angola’nın Portekiz himayesinden 1974 yılında çıkmasıyla başladı ve 2002 yılına kadar 28 yıl devam etti.

250’den fazla farklı yerli dilin konuşulduğu Nijerya’da resmi dil İngilizcedir. Dünyanın en fazla petrol rezervlerine sahip ülkelerinden birisi olan ülkenin yarısından fazlası açlık sınırının altında yaşamaktadır (Nweke, 2011:101-116). Buna Doğal zenginliğine rağmen fakir yaşamaya “kaynak Laneti” denilmektedir. Nijerya’da 1967-1970 yılları arasında devam eden iç savaşta ise 2 milyona yakın insan hayatını kaybetti. Bu olaylar şöyle gerçekleşti.

30 Mayıs 1967’de ülkenin doğu bölgesi, “Bağımsız Biafra Cumhuriyeti” adıyla bağımsızlığını ilan etti (Madiebo, 2000; Norbert, 2019: 20-21) ve yaklaşık üç sene süren Nijerya İç Savaşı (Biafra Savaşı) gerçekleşti. 1970’te Nijerya Federal Askeri Hükümeti’nin zaferiyle sonuçlanan savaşta, Doğu Nijerya halkının neredeyse tamamı yaşamını yitirdi.

250’den fazla farklı yerli dil konuşulmasına rağmen 1960 yılından beri İngilizce, Nijerya’nın resmi dilidir. Zengin yer altı kaynaklarına sahip olan Nijerya, dünyanın 10. büyük petrol rezervine sahip ülkesidir. Fakat nüfusun çoğunluğu açlık sınırının altında yaşamaktadır (Nweke, 2011). Bu yönüyle Nijerya, “Kaynak Laneti” teorisinin örneklerinden birini meydana getirmektedir.

Sudan’da iç savaş 2004 yılına kadar 30 yıl sürdü. 1898 yılında Sudan’ı işgal eden İngilizler, bölgeyi daha kolay yönetebilmek için Güney Sudan halkını kuzeyden ayrıştırmaya çalıştılar; bölgeyi izole ettiler, misyonerler aracılığıyla sosyo-kültürel zenginlikleri farklılık olarak öne çıkarmayı başardılar. Bütün bu çalışmaların sonucunda da Sudan, günümüze kadar büyük acılar yaşadı ve yaşamaya devam etmektedir.

1955-1972 yılları arasında yaşanan I. Sudan İç Savaşında 500.000’den fazla insan hayatını kaybetmişti. 1983-2005 yılları arasındaki II. Savaşta ise 2 milyona yakın insan öldü. Sonrasında ise ülke parçalandı. Halen bölge üzerinde bir ABD-Çin rekabeti sürdürüldüğü göze çarpmaktadır.

En fazla katliam Fransa’nın kontrolündeki bölgelerde yaşandı

Fransa, Afrika’da yaşanan katliamlardan doğrudan veya dolaylı olarak en fazla sorumlu tutulan ülkelerden birisidir. Zaten Fransa’nın siyasi olarak başka ülkelerdeki olayları öne çıkarma gayretlerinin arkasında da bu suçluluk duygusu yatıyor. 1830 yılında Fransızlar geldiğinde 8 milyon olan Cezayir nüfusu, Fransızlar ülkeyi terk ederken 6 milyona düşmüştü. Cezayir’de 132 yıllık Fransız işgali sırasında 2 milyona yakın insan katledilmiştir. Öyle ki silahsız sivil halk bile makinalı tüfek ve uçaklarla taranmıştır.  Fransa, bağımsızlığını tanıdıktan sonra da Cezayir üzerindeki etkisini sürdürmek istedi ve yine Cezayir’de 1990’larda dışarıdan kışkırtılan din adına yaşanan iç çatışmalarda 200.000’den fazla insan hayatını kaybetti.

Fransa, Afrika kıtasında bunun dışında kendi egemenliğini devam ettirebilme adına; Gabon, Senegal, Benin, Tunus, Gine, Burkina Faso, Çad, Kamerun ve Cibuti gibi Afrika ülkelerinde, on binlerce insanın öldürülmesinin arkasındaki güç olarak da tarihe geçmiştir ve geçmeye de devam etmektedir.

1960’ta bağımsızlığını kazanan Orta Afrika Cumhuriyeti’nde, 5 milyona yakın nüfusun 3 milyonu yardıma muhtaç durumda. Yılda 500 bin karat elmasın çıkarıldığı bu ülkede, Fransızların müdahalesiyle 5 darbe yaşandı. Ülkede kriz, seçilmiş cumhurbaşkanının 2003 yılında darbeyle iş başından uzaklaştırılması ile başladı. Ülkede daha sonraki dönemde farklı dinlere ait gruplar arasında çatışmalar başladı. 1 milyondan fazla insan yerinden oldu. Olayların artması üzerine, 16 ülkenin katıldığı BM İstikrar Misyonu (MINUSCA) 12.000’e yakın askerle ülkede konuşlandı. 2013 yılında Fransa bu ülkeye 2.500 askerden oluşan bir birliğini gönderdi (2016 yılında bu askerlerin sayısında azaltmaya gidildi). O tarihten beri 7 barış anlaşmasının imzalandığı ülkeye bir türlü barış gelmedi. Fransa’nın bu ülkenin Bakouma bölgesinde 25 yıllık uranyum çıkarma ruhsatı da bulunuyor.

Orta Afrika Cumhuriyeti’ne, son dönemde Rusya beklenilmeyen bir aktör olarak dahil oldu ve Rusya’nın devreye girmesiyle 2017 yılında bu ülkeye Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından uygulanan silah ambargosu kaldırıldı. Ardından Ruslar, yaptığı bir girişimle bu ülkedeki büyük silahlı grupları bir araya getirdi ve barış anlaşması imzalattı. Rahatsız olan Fransa bunu bir rol çalma olarak değerlendirdi ve Rusya’ya tepki gösterdi. Fransız araştırma merkezi GRIP ise Rusların, Orta Afrika Cumhuriyeti Hükümetinin onayıyla bu ülkede elmas ve altın çıkarmaya başladığını iddia etti.

Mitterrand, Ruanda katliamı için üzerinde durulmayacak kadar önemsiz demişti

Fransa, 1994 yılında “sığınmacılar için güvenli bir bölge oluşturmak” bahanesi ile Ruanda’da, Turkuaz operasyonu başlattı. Bu operasyon esnasında, Ruanda’da meydana gelen katliamda 800.000’den fazla Tutsi hayatını kaybetti. Bu bölgede etkin güç olan Fransa, bu katliamı önlemek yerine, art niyetli olarak katliam için gerekli ortamı sağlamıştı. Fransa’ya göre böyle katliamlar önemsizdi. Nitekim Fransa Cumhurbaşkanı Mitterrand, 1998 yılında Le Figaro gazetesine verdiği bir demeçte “Bu tür Afrika ülkelerinde bir soykırım yaşanması o kadar da önemli bir şey değil” demişti. Mitterand ve tarihi boyunca katliamlarda uzmanlaşmış olan Fransa’nın çıkarları için 800.000 kişinin katledilmesi, üzerinde durulmayacak kadar önemsizdi.

Fransa bu bölgede katliamları engellemek yerine, soykırımcılara silah ve mühimmat desteği sağlayarak Ruanda’yı yıllarca sürecek acılar içinde bıraktı. Ruanda Devlet Başkanı Paul Kagame’nin, 2014’te “Ruanda soykırımında Fransa’nın rolünü kesin olarak tespit ettiklerini” söylemesi, iki ülke arasında siyasi krize neden oldu. Oysa Fransa’nın, soykırımı gerçekleştiren Hutu hükümetine, kendi kontrolleri altındaki bölgeden kaçması için emir verdiği “diplomatik telgraf” ortaya çıkmıştı. Gerçeklerin er geç ortaya çıkma gibi bir huyu vardı ve dönemin Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand’ın arşivlerinin açılmasıyla da her şey belgeleriyle ortaya çıkacaktı.

Fransa’nın Ruanda Katliamındaki rolü eleştirilmiş ve eleştirilmeye devam etmektedir (Güzelipek, 2015: 189-205).

Fransızların Sahel Bölgesindeki Faaliyetleri

Günümüze kadar Fransa’nın; Mali, Nijer, Çad, Sudan, Eritre, Senegal, Moritanya, Burkina Faso, Nijerya, Fildişi Sahili, Orta Afrika Cumhuriyeti, Demokratik Kongo ve Cibuti gibi ülkelerde askeri faaliyetleri bulunuyordu. Özellikle Mali başta olmak üzere; Burkina Faso, Nijer ve Moritanya’da Fransız askerleri fiili olarak operasyonlara katılmıştır. Fas, Cezayir ve Tunus gibi ülkelerde de kontrolü elinde tutmak isteyen ülke Fransaydı. Ayrıca Fransa Libya’daki yapılanma konusunda da oldukça aktifti. Kaddafi ile anlaşıp para aldıktan sonra aceleyle bu ülkeyi bombalayan da Fransa. Libya’nın 150 milyar dolarlık fonlarının nerede olduğu ise meçhul.

1986 yılında Çadlılara destek olmak! maksadıyla başlattığı “Epervier” operasyonunu, 2014 yılına kadar sürdüren Fransa, Fildişi Sahilinde 2002 yılında başlattığı “Licorne” operasyonunu sona erdirmesine rağmen, bu ülkedeki askeri varlığını devam ettirmek istiyordu. Libya’da 2011 yılında sivil halkı korumak bahanesi ile “Harmattan” operasyonunu başlatmıştı. Mali hükümetinin isteği üzerine ise 2013’te “Serval” Operasyonunu başlattı. Bu operasyonun ardından 2014 yılında başlatılan “Barkhane” Operasyonu ile terör olaylarını bahane ederek, Sahel bölgesinde; Burkina Faso, Mali, Moritanya, Nijer, Çad gibi ülkelere yoğunlaştı. Bu bölgeler doğal kaynaklar açısından zengindi. Önce bir karışıklık çıkıyor! Sonrasında da Fransa davetle bölgeye gidiyor. Ama nedense şimdiye kadar gittiği hiçbir yer iflah olmadı. Terör örgütleri bitmek bir yana sayıları Fransızlar girdikten sonra artıyordu. Afrika, Fransa’yı besliyordu. Fransa bu bölgeyi kaybederse ekonomik bir krize gireceğini düşünüyor ve her neye mal olursa olsun elinde tutmayı düşünüyordu. Terör örgütlerinin bu bölgedeki faaliyetlerini bahane ediyor ve kabileler arasındaki husumetlerden yararlanıyordu. Ancak bu bölgelerde Fransa, güvenliği sağlayamaması nedeniyle de eleştiriliyordu.

Ancak bu durum günümüzde değişmeye başladı. Neredeyse Afrika’nın tamamında Fransa karşıtı bazı hareketlerin başladığı ve Fransızların ülkelerinden çıkmasını istemeye başladıkları birbiri ardına görüldü ve Fransa özellikle Orta Afrika ve Sahel Bölgesi civarından başlayarak çekilmek zorunda kalmaya başladı. Fransa, özellikle Sahel bölgesinde giderek zorlanmış ve dışlanmıştır. Artık Afrika’daBu bölgelerinAfrika’da üst yönetimlerine sözünü geçirmekte zorlanıyor. Hiçbir şeyin Fransa için eskisi gibi olmayacağı anlaşılıyor.

Fransızlar da bunu biliyor. Soğuk Savaş Döneminde olduğu gibi Afrika kıtasına dönmek istiyor. Bugüne kadar bölgede tartışmasız bir şekilde tek güç olarak bulunan Fransa; artık gücünün tükendiğini görüyor ve kendisinden başka güçlerin bu bölgeye girmesinden haliyle çok rahatsız.

Afrika’da diğer askeri güçlerin rekabeti

Fransa ile birlikte Afrika kıtasında en fazla askeri güç bulunduran ülke ABD. ABD’nin askeri faaliyetlerinin bulunduğu bölgeler, genelde kritik noktaları kontrol etmek amaçlı.  ABD, Ortadoğu bölgesi kadar, Afrika’nın kritik bölgelerine yerleşmiş durumda. Bu bakımdan Afrika ve Orta Doğu bir arada değerlendiriliyor. ABD’nin kıtadaki 54 ülkeden 50’sinde askeri unsurları bulunuyor. Kıtanın bir rekabet alanı haline geldiğini gören ABD, Ekim 2007’de Birleşik Devletler Afrika Komutanlığı’nı (AFRICOM) kurdu. Bu paylaşımda Mısır’ın AFRICOM dışında tutulduğu görülüyor.

ABD, Afrika kıtasında üslerinin bulunmadığı ülkelerle de ikili anlaşmalar yapmak suretiyle gerektiğinde bu ülkelerin havaalanları, limanları ya da askeri üslerini kullanabiliyor. En büyük üssü Kızıldeniz’i kontrol eden Cibuti’de ve bu bölgede Fransa ile ortak hareket ediyor.

AFRICOM merkezi Almanya’nın Stuttgart şehrinde. Somali, Libya, Nijer, Nijerya, Kamerun gibi ülkelerde üslendirilmiş 7.000’den fazla askeri bulunuyor. Ağırlıklı olarak; Kuzey Afrika, Sahel ve Kızıldeniz civarında tertiplenmiş durumda. 800 asker ve bir drone üssü Nijer bölgesinde konuşlanırken, 4000 asker ve büyük bir drone üssü ile Cibute’de Kızıldeniz girişini kontrol için konuşlanmış görünüyor. Bu bölge ve civarındaki operasyonlar da buradan yönetiliyor.

Son dönemde Afrika kıtasına daha önce giren ülkeler yanında, Afrika’da iki yükselen gücün daha rekabet içinde olduğu görülüyor. Bunlar Çin ve Hindistan. Bunların arasına Rusya’da girmiş durumda. İtalya ise daha ziyade Kuzey ve Doğu Afrika ile ilgili. Bu arada İsrail’i de unutmamak gerekiyor.

Afrika kıtası ile ilgilenen Hindistan, bu kıtada soğuk savaş yıllarından beri güçlü bir şekilde var. Afrika’ya en fazla mal satan ülkelerden birisi. Hindistan’ın Afrika kıtasında Madagaskar ve Mozambik gibi bölgelerde askeri amaçlı tesisleri bulunmaktadır. İlk olarak Hint donanmasının, 2003 yılında Afrika Birliği Zirvesinde Mozambik deniz güvenliğinin sorumluluğunu üstlenmesiyle, bir deniz üssü açılmış oldu. İkincisi üssü Madagaskar’da ve yine ağırlıklı olarak bir deniz üssü görünümünde. Burada ayrıca gözlem üssü var ve diğer üssü ise Seyşeller’de bulunmakta.

Çin’in Afrika kıtasına ilgisi artıyor

Çin’in Afrika kıtasına ihracatı 2000’li yılların başından itibaren hızla artarak 200 milyar doları aşmıştır. Bunun bir sonucu olarak bölgede ihtiyacı olan ülkelere ekonomik kaynaklar sağlamaktadır. Ancak bunu geri ödemekte güçlük çektiklerinde, bazı kuruluşlara el koyduğu iddia edilmektedir. Çin, Afrika ülkeleri ile barış ve güvenlik konusunda işbirliğini güçlendirmek niyetini bir süreden beri ortaya koymaktadır. Çin’in resmi olarak açıkladığı diğer bir konu ise, artık Afrika ülkelerinin güvenlik sorunlarına aktif olarak katılma kararlılığıdır (Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi, Ekim 2014).

Afrika’nın en küçük ülkelerinden birisi olan Cibuti’de, daha önceden bulunan Fransız kuvvetlerinin yanı sıra, ABD’leri de büyük bir üs kurmuş durumda. Bunların dışında Çin, İtalya, Almanya, İspanya, Japonya gibi ülkeler de sırada. Bölgenin giderek daha fazla mücadele alanına dönüşeceği tahmin ediliyor.

Çin, 2017 yılında birçok ülkenin üs elde etmek istediği Kızıldeniz girişindeki Cibuti’deki üssü faaliyete geçti ve kurulur kurulmaz tatbikatlar yapılmaya başladı. 10.000’den fazla askerin bulunduğu bu üs, sahip olduğu silahlar ve kapasite ile birçok Afrika ülkesinin ordusundan daha güçlü. Bu durum ise ABD’yi tedirgin etmeye yetiyor.

Forbes dergisine göre Çin’in Cibuti’deki stratejik üssü, büyük savaş gemilerini hatta uçak gemilerini bile konuşlandırabilecek büyüklükte ve dışarıdan gelebilecek her türlü saldırıya karşı koyabilecek şekilde tasarlandı.

Çin son dönemde “Barışı Koruma” adı altında değişik operasyonlara yoğun şekilde asker göndermeye başladı. Çin, Aden Körfezi’nde güvenlik sağlama görevleri yanında, Afrika’daki barışı koruma harekâtlarına da aktif olarak katılıyor ve bu anlamda Afrika’daki barışı koruma harekatlarına en çok personel gönderen ve en fazla bütçeden pay ayıran ülke durumunda. Bunun anlamı artık sadece ekonomik alanda değil, askeri alanda da Çin, Afrika kıtasında olacak.

Soğuk Savaş döneminde Afrika’da aktif rol oynayan Rusya tekrar bölgeye dönmekte kararlı

Rusya özellikle “Soğuk Savaş” döneminde Afrika’da etkili olmuş ülkelerden birisi. Soğuk Savaş yıllarına ait Afrika ülkelerinin 20 milyar dolarlık borcunu sildi. Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra ise bölgeye tekrar dönme arzusunda. Ancak ilişkiler eskisi gibi ideolojik olmaktan uzak. Buna rağmen 2019 Ekim ayında düzenlenen Rusya-Afrika Zirvesinde Rusya Devlet Başkanı, Afrika ülkeleriyle ticaret hacmini 5 yılda 2 katına çıkarmayı hedeflediklerini açıklarken, birçok ülke ile büyük anlaşmalar imzaladı. Bunların çoğu silah satışı ile ilgili. Örneğin Nijer, bu zirvede 12 adet Mi-35 aldı. Rusya Afrika’ya 15 milyar dolar civarında askeri malzeme ve gıda satıyor. Bunun dışında Gine Bissau, Zambiya, Kenya ve Güney Sudan işbirliğinin geliştirileceği ülkeler olarak belirlendi.

Rusya ve Çin’in, Afrika kıtasındaki faaliyetleri ABD tarafından yakinen takip ediliyor. Rusya’nın, Libya’ya girişi Avrupa güneyi için bir tehdit olarak görülüyor. ABD Savunma Bakanlığının 2019 yılında hazırladığı bir raporda, Rusya’nın Libya’daki varlığının ABD’nin bölgedeki terörle mücadele faaliyetlerine zarar verdiği ve Batı Afrika’daki ortaklarıyla işbirliğinin altını oyduğu vurgulanmıştı. AFRICOM Komutanı Orgeneral Stephen Townsend’in 2020 yılında yaptığı başka bir açıklamada ise, Rusya’nın Afrika’da, askerî açıdan ABD için önemli bir tehdit oluşturduğunu ancak gelecekte bu etkinin önemsizleşeceği belirtildi. Ona göre ABD için bu kıtadaki en büyük tehdit Çin. Townsend, “Çinlilerin dünya çapında bir üs ağı kurmayı arzuladıklarını biliyoruz. Endişemiz, Afrika’nın Atlantik kıyısında bir üs kurmaları” derken, ABD Güney Komutanlığından Amiral Faller, Çin’i Orta ve Güney Amerika’ya ulaşması konusunda uyardığı” dikkat çekmişti.

İsrail’in Afrika kıtasına askeri ilgisi

İsrail, bir taraftan Afrika ile ekonomik olarak ilgilenirken, diğer taraftan güvenliğini daha geniş bir alanda ve uzaktan sağlamak istemektedir. İsrail’in askeri ilgi alanı, daha ziyade Fransa’nın ilgi alanlarının güneyinde yer alıyordu. Fas ve Sudan gibi ülkelerle ilişkilerini normalleştirmek kaydıyla geliştirdiği ilişkiler ise ABD destekli. İsrail’in Afrika’daki varlığı ekonomik kazançları yanında, dar bir alanda kuşatılmamak ve komşusu devletleri ters cepheden sıkıştırma stratejisini yansıtıyor. Bunun yanında enerji nakli ve güvenliği için özellikle Kızıldeniz’i kontrol etmek de bir başka çalışma alanı. İsrail’in ABD ile birlikte geleceğe yönelik stratejik planları Filistin İsrail’in ABD ile birlikte geleceğe yönelik stratejik planları Gazze yanında Yemen, Lübnan, Suriye ve İran gibi ülkelere yönelik operasyonlarıyla birlikte yürüyor.

İsrail, Doğu Akdeniz’de bulduğu ve tek başına el koymayı planladığı hidrokarbon yataklarında elde ettiği ürünleri Süveyş Kanalını kullanmadan, doğrudan Akdeniz’den Akabe körfezine aktarmayı ve Asya’nın gelişen ekonomilerini enerji açısından kontrol etmeyi planlamaktadır. İsrail Başbakanı Netanyahu 30 Ocak 2012 tarihinde, Akdeniz ile Kızıldeniz’deki Elat şehri arasında 350 kilometrelik kara ve demir yolu ağı inşa edileceğini açıklarken, Avrupa ile Asya arasındaki bu stratejik projenin İsrail’i tepeden tırnağa değiştireceğini söylüyordu.

İsrail bu amaçla Kızıldeniz’de ve bunun çevresindeki ülkelerde askeri faaliyetler yürütmekte ve buraları kendi kontrolü altında tutmak istemektedir. Bu açıdan özellikle, geçmişten beri Sudan’ın bölünmesi ve kontrol altına alınması yönünde faaliyetler yürüten İsrail, böylelikle hem Kızıldeniz’i kontrol etme yolunda adımlar atarken hem de kendisine karşı herhangi bir harekâtta bulunma ihtimaline karşı da Mısır’ı güneyden kuşatmayı düşünmektedir. Osmanlı’nın tarihteki önemli üssünün bulunduğu Eritre açıklarındaki stratejik Dahlak Adaları’nda konuşlanması ise bu bölgedeki kontrol amaçlı askeri faaliyetlerinden sadece birisi.

Afrika’da güvenlik ortamının geleceği ve sonuç

Bütün iyi niyetli çalışmalara ve bazı ülkelerde sağlanan olağanüstü gelişmelere rağmen, birçok ülke için Afrika kıtası istikrarsızlıkları bünyesinde barındırmaya devam ediyor ve güvenlik ortamı hala çok kırılgan. Afrika’nın kronik sorun noktaları çözülmediği sürece yapılan faaliyetlerin başarısı da kısa vadede mümkün olamıyor. Buna bir de dış müdahale eklendiğinde olaylar daha da karmaşık ve çözümsüz hale geliyor.

Yapılan tüm iyi niyetli girişimlere rağmen terör olayları başta olmak üzere; iç çatışmalar, korsanlık faaliyetleri, toplumsal olaylar ve karışıklıklar güvenlikli bir kıtaya ulaşma çabalarını engelliyor. Buna gelecek için iklim, su ve gıda güvenliğini de eklemek mümkün.

Afrika’nın sorunlarını ancak Afrikalılar çözebilir. Gerçek durum ve nedenler iyi tespit edilebilirse çözüm de bulunulabilir. Afrika’daki olaylarda dışarıdan derin etkilerin olduğu muhakkak. İç bünyede desteğin sağlanması ise adaletli yönetim, liyakatli görevlendirmeler ve hakça bölüşümle mümkün.

Daha önce 2020 yılına kadar kıtada silahların susturulması vizyon kararı alınmasına rağmen bu gerçekleştirilemeyince, Güney Afrika’da yapılan “14’üncü Olağanüstü Afrika Birliği Devlet ve Hükümet Başkanları” zirvesinde bu hedef 2030 yılına alındı.

Afrika’nın gerçek sahipleri ise bir kısmıyla hala kendi geleceklerini kontrol altına alabilecek düzeye ulaşmış görünmüyorlar. Bölgede istikrar sağlama çalışmaları ise bir takım art niyetli güçler tarafından sahte bir tehlike algısı yaratılarak önlenmeye çalışılıyor. Kısaca, bölgenin kaynaklarından istifade eden güçler, istikrarlı bir Afrika’yı zaten çıkarlarına uygun bulmuyor ve alıştıkları sömürü düzeninin bir şekilde devamını arzuluyorlar. Bütün bu zorluklara rağmen genç ve dinamik nüfusu ile geleceğin bu kıtada olduğuna şüphe yok ve mevcut uluslararası sistemin bu kıtaya yönelik adaletsiz ve haksız uygulamalarının eninde sonunda yok olması gerekiyor.

Afrika şüphesiz kaynakları ve genç nüfus yapısı ile gelecek vadeden bir ülke. Yapısal sorunların çözülmesi ve güvenliğin sağlanması ve dış müdahalelerin önlenmesi durumunda birlikte yapılacak planlı çalışmalarla bu kıtanın orta ve uzun vadede uluslararası alanda hak ettiği yeri alabileceği değerlendirilmektedir.

Kaynakça:

Buzan, Barry. (1983). People, States and Fear: The National Security Problem in International Relations, Brighton: Harvester Books, Chapel Hill, University of North Carolina Press.

Ellis, Stephen. (1995). “Liberia 1989–1994: A Study of Ethnic and Spiritual Violence”, African Affairs, Vol. 94, Issue 375, 1 April 1995, 165–197.

Ellis, Stephen. (2006). The Mask of Anarchy: The Destruction of Liberia and the Religious Di mension of an African Civil War, Revised and Updated Second Edition, New York: New York University Press.

Felix Gerdes, Felix. (2013). “The Evolution of the Liberian State: A Study in Neo-patrimonial State For mation and Political Change”, Arbeitspapier, Nr.1/2013, Research Unit of War, Armament and Development.

Güzelipek, Anıl Yiğit. (2015). Uluslararası Toplum ve Ruanda’da Normalleşme Çabaları, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2015, Cilt:15, Yıl:15, Sayı:2, 15: 189-205.

Hernon, Ian. (2003). Britain’s Forgetten Wars: Colonial Campaigns of the 19th Century, Sutton Publishing, Stroud.

Madiebo, A. A. (2000). The Nigerian Revolution and the Biafran War. New Haven: Fourth Dimension Publishing Company.

Norbert, B. A. (2019). Nijerya’da etnik şiddet ve bölgesel terörizm. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.

Nweke, E. N. (2011). Rethinking National Security in Nigeria: Analysis of Predisposing Conditions and Prospects for Stable Polity. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 7(14), 101-116.

Özey, Ramazan. (2009). Afrika Coğrafyası, İstanbul: Aktif Yayınevi.

Roberts, J. M. (1006). Avrupa Tarihi, Çev. Fethi Aytuna, İstanbul: İnkılâp Yayınları.

Sarı, Buğra. (2020). A Constant Battlefield of Great Power Rivalry, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 22/1.

Waltz, N. Kenneth. (1954). Man, The State and War: A Theoretical Analysis, New York: Colombia University Press.